Phần mềm tống tiền Ransomware là gì? Hình thức hoạt động và cách ngăn chặn

Ransomware là gì? Virus mã hóa dữ liệu nguy hiểm ra sao?

Ransomware là một dạng phần mềm độc hại (malware) cực kỳ nguy hiểm, hoạt động bằng cách mã hóa dữ liệu trên thiết bị của người dùng rồi yêu cầu một khoản tiền chuộc để khôi phục quyền truy cập. Chính vì đặc điểm này, ransomware còn được gọi là mã độc tống tiền hay phần mềm tống tiền ransomware.

Ban đầu được ghi nhận từ những năm 1980, mã độc ransomware chỉ thực sự bùng phát mạnh mẽ vào đầu những năm 2000, khi các cuộc tấn công quy mô lớn xuất hiện ngày càng nhiều. 

Sự phát triển của tiền mã hóa như Bitcoin đã tiếp tay cho hình thức tấn công này trở nên phổ biến hơn, do tính ẩn danh và khó truy vết khi thực hiện giao dịch chuộc dữ liệu.

Virus ransomware mã hóa dữ liệu trên máy tính

Mức độ nguy hiểm của virus ransomware không chỉ nằm ở khoản tiền chuộc – mà còn đến từ hậu quả mà nó để lại: người dùng mất quyền truy cập dữ liệu, hệ thống bị tê liệt, chi phí phục hồi cao và mất mát thông tin nhạy cảm. Trong nửa đầu năm 2024, đã có hơn 3 terabyte dữ liệu bị mã hóa, gây thiệt hại hơn 10 triệu USD toàn cầu – cho thấy sức tàn phá nặng nề của loại mã độc này.

Ngày nay, khi các tổ chức chuyển đổi số ngày càng nhiều, lượng dữ liệu phân tán trên môi trường số cũng tăng lên – tạo điều kiện cho virus mã hóa dữ liệu tấn công nhanh chóng, tinh vi và quy mô lớn. 

Nếu không có biện pháp phòng ngừa phù hợp, máy tính bị virus mã hóa dữ liệu có thể dẫn đến mất mát toàn bộ tài sản số, ảnh hưởng nghiêm trọng đến hoạt động kinh doanh.

Cơ chế hoạt động và cách ransomware xâm nhập vào thiết bị

Khi một thiết bị bị ransomware tấn công, mã độc sẽ âm thầm mã hóa các tệp dữ liệu mà không để lại dấu hiệu rõ ràng. Người dùng thường chỉ phát hiện khi không thể mở file, hoặc thấy tên file bị đổi sang những đuôi lạ như: .doc bị đổi thành .docm, .xls thành .cerber, … 

Những đuôi file này thay đổi theo từng biến thể của virus mã hóa đổi đuôi file, khiến quá trình xác định loại ransomware trở nên phức tạp và mất thời gian.

1. Cơ chế hoạt động của mã độc ransomware

Sau khi thâm nhập vào hệ thống, ransomware sẽ mã hóa dữ liệu bằng thuật toán mạnh, khiến chủ sở hữu không thể truy cập mà không có “mật khẩu giải mã”. 

Với một số biến thể nâng cao như leakware hoặc doxware, tin tặc không chỉ mã hóa mà còn đe dọa công khai thông tin nhạy cảm nếu nạn nhân không trả tiền chuộc.

Trong nhiều trường hợp, toàn bộ hệ thống máy tính có thể bị vô hiệu hóa hoàn toàn, buộc người dùng phải thanh toán để lấy lại quyền kiểm soát. 

Phương thức đòi tiền thường thông qua các kênh khó truy vết như Bitcoin, ví điện tử ẩn danh, hoặc dịch vụ chuyển tiền không chính thống, giúp hacker che giấu danh tính.

Cơ chế mã hóa dữ liệu của ransomware

2. Các con đường lây nhiễm phổ biến

Ransomware không tự nhiên xuất hiện trong hệ thống, mà thường xâm nhập thông qua các lỗ hổng bảo mật hoặc hành vi bất cẩn của người dùng:

Email lừa đảo (phishing)

• Một trong những hình thức tấn công phổ biến nhất. 
• Tin tặc gửi email giả mạo có đính kèm file độc hại (PDF, Word, Excel,...) hoặc đường link dẫn đến website chứa mã độc.

Lỗ hổng hệ điều hành và phần mềm

• Các lỗ hổng chưa được vá (zero-day) hoặc đã có bản vá nhưng chưa cập nhật là mục tiêu lý tưởng để hacker cài mã độc.

Chiếm quyền truy cập

• Hacker có thể đánh cắp tài khoản đăng nhập, mua bán trên dark web hoặc brute-force để chiếm quyền điều khiển hệ thống, đặc biệt thông qua giao thức RDP (Remote Desktop Protocol).

Malware trung gian

• Một số phần mềm độc hại như TrickBot, Emotet có thể được sử dụng như phương tiện để cài ransomware vào hệ thống.

Malvertising và drive-by download

• Người dùng chỉ cần truy cập vào website chứa quảng cáo độc hại hoặc trang bị khai thác lỗ hổng là mã độc sẽ âm thầm tải xuống và hoạt động.

Biểu đồ các con đường lây nhiễm ransomware hiện nay

Phân loại ransomware: Những chủng phổ biến và mức độ nguy hiểm

Ransomware hiện nay tồn tại dưới nhiều biến thể với cơ chế hoạt động và mức độ nguy hiểm khác nhau. Việc hiểu rõ từng loại mã độc ransomware giúp người dùng chủ động hơn trong phòng ngừa và xử lý khi gặp sự cố.

1. Locker ransomware (Ransomware chặn truy cập thiết bị)

Còn gọi là non-encrypting ransomware, loại này không mã hóa dữ liệu mà chặn hoàn toàn quyền truy cập vào thiết bị.  Người dùng không thể thao tác gì ngoài nhìn thấy một màn hình yêu cầu thanh toán để mở khóa máy. 

Loại này thường giả mạo cơ quan chức năng (như cảnh sát hoặc chính phủ) và tuyên bố người dùng đã vi phạm luật, từ đó yêu cầu đóng “phạt” để khôi phục hệ thống.

Biến thể phổ biến của loại này là screen locker, thường gặp trên cả máy tính lẫn thiết bị di động.

Locker ransomware

2. Encrypting ransomware (Crypto ransomware)

Đây là dạng ransomware phổ biến nhất hiện nay. Mã độc sẽ mã hóa toàn bộ dữ liệu, đổi tên đuôi file và gửi thông điệp yêu cầu tiền chuộc. 

Hacker thường tạo áp lực bằng việc đặt thời hạn – nếu không trả trong thời gian quy định, dữ liệu có thể bị mã hóa vĩnh viễn hoặc xóa bỏ.

Crypto ransomware còn được gọi là mã độc mã hóa dữ liệu – gây ảnh hưởng nặng nề đến cá nhân và doanh nghiệp, đặc biệt khi không có bản sao lưu.

Encrypting ransomware

3. Scareware

Scareware là loại ransomware sử dụng thủ thuật tâm lý để hù dọa người dùng, chẳng hạn hiển thị cảnh báo giả mạo rằng thiết bị đã bị nhiễm virus nghiêm trọng, từ đó ép họ mua phần mềm “diệt virus” (thực chất là mã độc). 

Trong nhiều trường hợp, scareware không thực sự mã hóa dữ liệu nhưng vẫn khiến người dùng hoảng loạn và mất tiền.

Scareware

4. Leakware / Doxware

Loại ransomware này đe dọa công khai dữ liệu nhạy cảm nếu nạn nhân không thanh toán tiền chuộc. Ngoài việc mã hóa dữ liệu, mã độc còn bí mật sao chép và gửi dữ liệu về máy chủ hacker. 

Leakware thường nhắm vào doanh nghiệp có thông tin nhạy cảm như tài liệu mật, hồ sơ khách hàng, bản quyền,...

Leakware

5. Mobile ransomware

Ransomware cũng có thể tấn công thiết bị di động, thường bằng hình thức khóa màn hình. Người dùng sẽ thấy điện thoại bị vô hiệu hóa và nhận yêu cầu thanh toán để khôi phục. 

Dạng này phổ biến qua các ứng dụng độc hại hoặc đường link chứa mã độc (drive-by download).

Mobile ransomware

6. Wiper (Ransomware hủy dữ liệu)

Khác với các dạng ransomware thông thường, wiper không chỉ mã hóa mà còn xóa dữ liệu vĩnh viễn – ngay cả khi nạn nhân đã thanh toán. 

Loại mã độc này thường được dùng trong các cuộc tấn công mạng quy mô lớn do các nhóm hacker có mục đích chính trị hoặc phá hoại thực hiện.

Wiper 

7. Các chủng ransomware nổi bật

Một số biến thể đã gây ra các cuộc tấn công lớn trong quá khứ, có thể kể đến:

• WannaCry – làm tê liệt hàng loạt hệ thống y tế, giáo dục, tài chính toàn cầu năm 2017
• Petya – gây thiệt hại hàng trăm triệu USD khi mã hóa toàn bộ ổ cứng
• CryptoLocker – một trong những biến thể đầu tiên sử dụng mã hóa mạnh và yêu cầu thanh toán bằng Bitcoin

WannaCry

Ngoài ra, còn nhiều biến thể như Locky, TeslaCrypt, Maze,... vẫn đang hoạt động và liên tục được nâng cấp nhằm né tránh các giải pháp bảo mật.

Dấu hiệu nhận biết máy tính bị virus mã hóa dữ liệu

Khi máy tính bị virus mã hóa dữ liệu, người dùng có thể nhận ra qua một số biểu hiện sau:

• Tệp tin bị đổi đuôi và không thể mở: Ví dụ .doc thành .locky, .xls thành .encrypted,... Đây là dấu hiệu cho thấy dữ liệu đã bị mã hóa.
• Xuất hiện thông báo đòi tiền chuộc: Một số ransomware hiển thị hướng dẫn thanh toán qua Bitcoin hoặc ví điện tử để khôi phục dữ liệu – điển hình cho phần mềm tống tiền ransomware.
• Hệ thống hoạt động bất thường: Máy chạy chậm, phần mềm đơ hoặc không thể truy cập các chức năng cơ bản như Task Manager.
• Từng mở email, tệp đính kèm hoặc link lạ: Đây là các phương thức lây nhiễm ransomware phổ biến nhất hiện nay.
• Cảnh báo từ phần mềm bảo mật: Các phần mềm antivirus có thể phát hiện hành vi mã hóa hàng loạt, truy cập trái phép hoặc tệp nghi ngờ.

Thông báo yêu cầu tiền chuộc trên máy tính

Nếu gặp các dấu hiệu trên, nhiều khả năng bạn đang đối mặt với mã độc ransomware và cần hành động kịp thời để hạn chế thiệt hại.

Hậu quả khi máy tính bị mã hóa

Một khi bị virus mã hóa dữ liệu, hậu quả không chỉ dừng lại ở việc mất quyền truy cập file. Ransomware có thể gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến cá nhân, doanh nghiệp và cả tổ chức chính phủ.

• Mất quyền truy cập dữ liệu: Các tệp quan trọng bị mã hóa, gây gián đoạn hoạt động cá nhân hoặc hệ thống làm việc của doanh nghiệp.
• Thiệt hại tài chính lớn: Bao gồm chi phí chuộc dữ liệu, khôi phục hệ thống và tổn thất do ngưng trệ hoạt động.
• Nguy cơ rò rỉ và đánh cắp thông tin: Một số biến thể mã độc ransomware còn đánh cắp dữ liệu nhạy cảm trước khi mã hóa.
• Suy giảm uy tín và lòng tin: Đặc biệt với doanh nghiệp, việc từng bị tấn công có thể khiến khách hàng và đối tác mất niềm tin.

Người dùng chịu thiệt hại tài chính nặng nề

Ransomware không chỉ gây phiền toái – nó là mối đe dọa thực sự nếu không được xử lý đúng cách và kịp thời.

Nên làm gì khi bị virus ransomware mã hóa dữ liệu?

Khi bị virus ransomware mã hóa dữ liệu, việc xử lý đúng cách ngay từ đầu là yếu tố quyết định giảm thiểu thiệt hại. 

Dưới đây là các bước mà iCare Center khuyến nghị thực hiện ngay khi phát hiện dấu hiệu bị tấn công ransomware:

• Cô lập thiết bị bị nhiễm: Ngắt kết nối khỏi mạng nội bộ và internet ngay lập tức để tránh ransomware lan rộng sang các thiết bị khác.
• Tuyệt đối không trả tiền chuộc: Dù có thể bị đe dọa hoặc gây áp lực, nhưng việc trả tiền không đảm bảo bạn sẽ lấy lại được dữ liệu – ngược lại còn khuyến khích hacker tiếp tục tấn công.
• Sử dụng phần mềm bảo mật để quét và gỡ mã độc: Dùng công cụ đáng tin cậy như Windows Security hoặc phần mềm diệt ransomware chuyên dụng để nhận diện chủng mã độc và tiến hành làm sạch hệ thống.
• Khôi phục dữ liệu từ bản sao lưu sạch: Nếu bạn đã sao lưu dữ liệu từ trước, hãy xóa hệ thống bị nhiễm và phục hồi từ bản backup.
• Tham khảo chuyên gia nếu không chắc chắn: Một số ransomware có thể có công cụ giải mã, nhưng chỉ chuyên gia mới biết cách xử lý an toàn – đặc biệt trong trường hợp hệ thống doanh nghiệp hoặc dữ liệu nhạy cảm.

Tìm đến sự trợ giúp của chuyên gia

Quan trọng nhất: đừng tự ý chạy phần mềm "miễn phí" từ nguồn không xác thực – vì có thể khiến tình trạng tệ hơn hoặc mất hoàn toàn cơ hội phục hồi.

Có thể tự giải mã ransomware được không? Những hiểu lầm thường gặp

Rất nhiều người dùng khi phát hiện bị virus mã hóa dữ liệu thường có suy nghĩ rằng chỉ cần tìm một công cụ trên mạng là có thể tự giải mã ransomware. Tuy nhiên, thực tế không đơn giản như vậy.

Hiện tại, hầu như không có công cụ khôi phục thủ công nào thực sự đáng tin cậy cho các chủng ransomware mới. Việc thử tự giải mã bằng phần mềm không rõ nguồn gốc có thể dẫn đến hậu quả nghiêm trọng như:

• Làm hỏng dữ liệu vĩnh viễn: Nếu sử dụng sai công cụ hoặc giải mã không đúng thuật toán.
• Khiến mã độc tiếp tục hoạt động âm thầm: Một số tool giả mạo còn có thể chứa thêm phần mềm độc hại khác.
• Tạo điều kiện để hacker quay lại lần 2: Nếu không xử lý triệt để, hệ thống rất dễ tái nhiễm.

Người dùng tìm cách tự giải mã file bị ransomware

Mặt khác, dù có trả tiền chuộc thì cũng không có gì đảm bảo hacker sẽ gửi khóa giải mã, hoặc thậm chí gửi khóa sai để làm khó thêm. Đó là lý do các cơ quan an ninh mạng đều khuyến cáo không nên trả tiền chuộc và cần báo cáo sự việc tới cơ quan chức năng.

Tóm lại: Đừng tự ý giải mã nếu bạn không chắc chắn về chủng mã độc – thay vào đó, hãy tìm đến đơn vị có kinh nghiệm để phân tích ransomware và đưa ra phương án phục hồi an toàn.

Biện pháp phòng tránh ransomware hiệu quả

Ransomware ngày càng tinh vi, do đó việc chủ động phòng ngừa từ sớm là cách hiệu quả nhất để bảo vệ dữ liệu và hệ thống. 

Dưới đây iCare Center sẽ gợi ý cho cá nhân và doanh nghiệp những biện pháp có thể áp dụng:

• Sao lưu dữ liệu định kỳ: Tạo bản sao lưu định kỳ trên ổ cứng rời hoặc cloud an toàn, giúp dễ dàng khôi phục khi gặp sự cố.
• Cập nhật phần mềm và hệ điều hành: Luôn sử dụng phiên bản mới nhất để vá các lỗ hổng bảo mật có thể bị khai thác bởi mã độc.
• Cài đặt phần mềm bảo mật đáng tin cậy: Antivirus và firewall nên được cấu hình đúng cách để phát hiện và ngăn chặn ransomware ngay từ đầu.
• Không mở email/đường link lạ: Cẩn trọng với tệp đính kèm, liên kết hoặc mã QR không rõ nguồn gốc – đây là con đường lây nhiễm phổ biến nhất.
• Triển khai xác thực đa yếu tố (MFA): Giúp bảo vệ tài khoản và hệ thống khỏi các cuộc tấn công dựa vào đánh cắp thông tin đăng nhập.
• Đào tạo nhân sự về nhận diện rủi ro an ninh mạng: Tăng cường nhận thức để tránh trở thành điểm yếu trong hệ thống bảo mật chung.
• Lập kế hoạch ứng phó sự cố (IR plan): Chuẩn bị quy trình xử lý khi bị tấn công để hạn chế tối đa thiệt hại và thời gian gián đoạn.

Sao lưu dữ liệu phòng khi bị mã hóa

Phòng tránh ransomware không chỉ là việc cài phần mềm diệt virus – đó là một chiến lược bảo mật tổng thể cần thực hiện đều đặn và nghiêm túc.

Giải pháp khôi phục dữ liệu sau Ransomware - iCare60

Dữ liệu bị mã hóa bởi ransomware không chỉ gây gián đoạn công việc mà còn làm gián đoạn toàn bộ hệ thống. Hiểu rõ mức độ nghiêm trọng này, iCare Center triển khai giải pháp khôi phục dữ liệu bị virus mã hóa với tên gọi iCare60, đảm bảo quy trình thực hiện an toàn, chuyên nghiệp và bảo mật tuyệt đối.

Chúng tôi thực hiện quy trình từng bước, đảm bảo dữ liệu được phục hồi tối đa mà không gây thêm rủi ro:

• ✅ Phân tích mã độc: Xác định chính xác loại ransomware, đánh giá mức độ ảnh hưởng để đưa ra chiến lược phù hợp.
• ✅ Xử lý an toàn, không dùng tool bừa bãi: Tránh mọi can thiệp có thể làm hỏng dữ liệu hoặc hệ thống.
• ✅ Tư vấn phương án phục hồi khả thi: Chỉ tiến hành những phương án thực sự hiệu quả, tối ưu hóa tỷ lệ thành công.
• ✅ Cam kết bảo mật tuyệt đối: Dữ liệu khách hàng được bảo vệ 100%, không rò rỉ hay sử dụng sai mục đích.
• ✅ Hỗ trợ và giám sát sau phục hồi: Đảm bảo hệ thống vận hành ổn định, hạn chế sự cố lặp lại.

Kỹ thuật viên khôi phục dữ liệu sau ransomware

Với kinh nghiệm phục hồi hàng nghìn vụ ransomware, iCare Center là điểm đến tin cậy giúp bạn lấy lại dữ liệu quan trọng một cách an toàn và nhanh chóng. Liên hệ ngay Hotline 1900 6076 để được tư vấn và hỗ trợ ngay hôm nay.

FAQ về ransomware 

Dưới đây là những câu hỏi thường gặp giúp bạn hiểu rõ về phần mềm tống tiền, cách nhận biết và xử lý khi bị nhiễm:

Phần mềm tống tiền ransomware là gì?

Ransomware là loại phần mềm độc hại mã hóa dữ liệu hoặc khóa thiết bị, sau đó yêu cầu tiền chuộc để giải phóng quyền truy cập.

Ransomware khác gì với các loại mã độc thông thường?

Khác với virus hay malware thông thường, ransomware trực tiếp tống tiền nạn nhân bằng cách giữ dữ liệu “làm con tin”, thay vì chỉ phá hoại hay lấy cắp thông tin.

Máy tính bị virus mã hóa dữ liệu thì có thể tự khôi phục không?

Hiện tại, hầu hết các ransomware không có công cụ giải mã đáng tin cậy cho người dùng. Tự khôi phục thường rất rủi ro và dễ làm mất dữ liệu hoàn toàn.

Có nên trả tiền chuộc để lấy lại dữ liệu không?

Không nên. Trả tiền không đảm bảo lấy lại dữ liệu và còn khuyến khích tin tặc tiếp tục tấn công. Thay vào đó, hãy nhờ đến dịch vụ chuyên nghiệp để phục hồi dữ liệu.

Virus mã hóa có thể quay lại lần 2 không?

Có thể. Nếu nguyên nhân gây nhiễm chưa được xử lý triệt để hoặc hệ thống không được bảo vệ đúng cách, ransomware có thể tấn công lần nữa.

Kết luận

Có thể thấy, việc hiểu rõ mã độc ransomware là gì và những biến thể của virus mã hóa dữ liệu là bước quan trọng để giảm thiểu rủi ro. Đừng chờ đến khi máy tính bị nhiễm virus mới tìm cách xử lý, hãy chủ động xây dựng giải pháp bảo mật ngay từ hôm nay. 

Nếu cần hỗ trợ khôi phục dữ liệu hay phòng tránh phần mềm tống tiền ransomware, hãy liên hệ iCare Center qua Hotline 1900 6076 để được tư vấn và bảo vệ dữ liệu an toàn.